مهارت های ارتباط موثر در سیره امام رضا  ( صص103-116 ) شماره‌ی 7264

موضوعات

سيره امام رضا (عليه السلام) > سيره سياسی
سيره امام رضا (عليه السلام) > سيره تربيتی ‌ اخلاقی > سيره تربيتی
سيره امام رضا (عليه السلام)
سيره امام رضا (عليه السلام) > سيره اجتماعی

خلاصه

چه بسا اتفاق می افتاد که امام بدون ردو بدل کردن کلام و با انجام کاری ویژه به بهترین شکل پیام خود را به فرد منتقل میکرد. اگر بخواهیم به بعضی از پیامهای غیر کلامی امام رضا اشارتی داشته باشیم میتوانیم موارد زیر را نام ببریم :...

متن

عوامل رفتاری ارتباط مؤثر

برخی عوامل نه درون فرستنده بلکه ناشی از محیط اطراف فرستنده هستند که در فرایند ارتباط مؤثر تأثیری به سزا دارند. با استفاده از احادیث امام رضا به مواردی چند در این باره اشاره میکنیم

بهره گیری از نشانه های غیر کلامی

برخی پیام ها کلامی و برخی پیامها غیر کلامی است در بعضی از کتابها به نوع غیر کلامی زبان بدن گفته میشود.(1) ۱ روان شناسی روابط انسانی، ص ۱۲۳ ) اولین ارتباط انسان با زبان بدن است؛ به طوری که ما با نخستین علایم و اشاراتی که مخابره میکنیم درک می شویم زیرا دوستانه نبودن حرکات داشتن صحبت خوب و خوشایند را دشوار می سازد. به طور کل مواردی چون تبسم بازوان از هم باز خم شدن به جلو، لمس کردن تماس چشمی و سر تکان دادن(2) گابور، دون، مهارتهای گفتگو، صص ۱۳-۱۹ )از جمله تسهیل کنندگان بعد غیر کلامی ارتباط هستند.

توضیح این نکته در متون حدیثی در عین این که مشکل است گاهی نیز با توضیح اشتباه حالتهای غیر کلامی از آسیبهای حدیث به شمار می رود،(3) مسعودی، عبدالهادی مبانی فهم حدیث، ص ۲۵۲ ) در عین حال با اندکی دقت و تدبر در فحوای کلام راوی میتوان به پیام های غیر کلامی نقل شده از معصوم دست یافت. چه بسا اتفاق می افتاد که امام بدون ردو بدل کردن کلام و با انجام کاری ویژه به بهترین شکل پیام خود را به فرد منتقل میکرد.

۱۰3

اگر بخواهیم به بعضی از پیامهای غیر کلامی امام رضا اشارتی داشته باشیم میتوانیم موارد زیر را نام ببریم :

تبسم

بهره گیری از تبسم در فرایند ارتباط بسیار مهم می نماید. اگرچه برای لبخند معانی زیادی همچون تمسخر میتوان در نظر گرفت، اما عمدتاً لبخند حاکی از رضایت است(1) ۱ مهارتهای اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ص ۶۴ ) و طبیعتا چون میتواند باعث قضاوت مثبت درباره افراد شود در ادامه ارتباط تأثیری به سزا دارد.

در بعضی از احادیث رضوی این مورد نمود پیدا کرده است و حضرت بعد از ذکر سخنانی با ارائه تبسم سخن خود را ادامه می دهد. نظر امام کند درباره لبخند را در این حدیث نیز میتوان یافت

كَانَ عِيسَى يَبْكِي وَ يَضْحَكُ وَكَانَ يَحْيَى اللَّهِ يَبْكِي وَلَا يَضْحَكُ وَكَانَ الَّذِي يَفْعَلُ عِيسَى الله أفضل. (2) راوندی، قطب الدین، قصص الانبياء، ص ۲۷۳ )

عیسی هم گریه میکرد و هم خنده مینمود و یحیی بن زکریا فقط گریه میکرد و خنده بر لبانش دیده نشد و عملی که حضرت عیسی شد انجام میداد بهتر بود.

گریه

اخبار کوچ توام با اکراه امام رضا از مدینه به مرو بسیار نقل شده است.

۱۰4

نکته این جاست که امام برای نشان دادن اکراه از رفتن به سفر به زیارت قبر پیامبر اله رفت و در هنگام بازگشت با صدای بلند گریه کرد.(1) ا. عيون اخبار الرضاعة، ج ۲، ص ۲۱۸. )

همچنین امام ضمن این که خانواده خود را به این سفر بی بازگشت نمی برد،(2) جعفریان، رسول حیات فکری امامان شیعه ، ص ۴۳۷ ) به آنها نیز می فرماید تا بر ایشان گریه کنند تا امام صدای گریه آنها را بشنود. بعد از تقسیم دوازده هزار دینار بین خانواده امام رضا پیام خود را درباره عدم بازگشت از سفر به اطلاع حاضرین میرساند. (3) عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۴۰.)

در این زمینه استفاده هوشمندانه امام از رسانه یکی و گریه در پایان دادن به بعضی گمانه زنیهای شیعیان از یک طرف و ناکام گذاشتن پیام فریبکارانه مأمون، نقش مهمی دارد.

قرائتی دیگر از این روایت از محول سجستانی نقل شده است. در این روایت بر گریستن امام با صدایی بلند تأکید شده است.

لَمَّا وَرَدَ الْبَرِيدُ باشخاص الرِّضَاءِ إِلَى خُرَاسَانَ كُنْتُ أَنَا بِالْمَدِينَةِ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ لِيُوَدِّعَ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ فَوَدَّعَهُ مِرَاراً كُلَّ ذَلِكَ يَرْجِعُ إِلَى الْقَبْرِ وَ يَعْلُو صَوْتُهُ بِالْبُكَاءِ وَ النَّحِيبِ فَتَقَدَّمْتُ إِلَيْهِ وَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ هَنَّأْتُهُ فَقَالَ ذَرْنِي فَإِنِّي أَخْرُجُ مِنْ جِوَارِ جَدِّى وَ أَمُوتُ فِي غُرْبَةٍ وَ أَدْفَنُ فِي جَنْبِ هَارُونَ قَالَ فَخَرَجْتُ مُتَّبِعاً لِطَرِيقِهِ حَتَّى مَاتَ بِطُوسَ وَ دُفِنَ إِلَى جَنْبِ هَارُونَ. (4) ۴. همان، ج ۲، ص ۲۱۷ )

۱۰5

من در مدینه منوره بودم که مأمورین مأمون وارد شدند و در نظر داشتند که آن حضرت را به خراسان ببرند.

حضرت رضا وارد مسجد حضرت رسول الله شد و با جدش تودیع کرد و هنگامی که میخواست از مسجد بیرون شود چند بار به طرف قبر مبارک حضرت رسول اکرم که برگشت و با صدای بلند گریه کرد. در این هنگام من خدمت آن جناب رسیدم و سلام کردم و حضرت جواب سلام مرا داد من او را تسلی دادم حضرت رضا فرمود از من دیدن کنید زیرا من از جوار جدم خارج خواهم شد و در سرزمین غربت از دنیا خواهم رفت و در کنار هارون دفن خواهم شد.

حرکات و حالات بدن

برای نشان دادن اوج احساس چه بسا با یک حرکت به اندازه ده ها کلمه بتوان ناراحتی یا خوشحالی خود را به مخاطب منتقل کرد. بر کسی پوشیده نیست که این کار میتواند دارای اثر بخشی بیشتری در مقایسه با کلام باشد. راویان احادیث امام رضا گاه به زیبایی این گونه پیام ها را روایت کرده اند.

در روایتی از اباصلت هروی شبهه علی بن جهم را درباره تفسیر آیه ۳۸ سورة «ص» و گناه حضرت داود العیاذ بالله در حضور حضرت رضا مطرح میشود که امام رضا با زدن دست به پیشانی اوج ناراحتی خود را از این سخن ابراز مینماید

۱۰6

قَالَ فَضَرَبَ الرِّضَا بِيَدِهِ عَلَى جَبْهَتِهِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِيا مِنْ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ إِلَى التَهَاوُنِ بِصَلَاتِهِ حَتَّى خَرَجَ فِي أَثَرِ الطَّيرِ ثُمَّ بِالْفَاحِشَةِ ثُمَّ بِالْقَتْل ؟(1) ۱. الخصال، ص ۹۲ )

 

حضرت رضا پس از شنیدن این سخن ناراحت شد و دست خود را بر پیشانی اش زد و فرمود شما یکی از پیامبران خداوند را به خوارداشتن نماز و سهل انگاری نسبت دادید؟ پیغمبری نماز خود را قطع میکند و عاشق زنی میشود و بعد با نقشه و فریب شوهرش را میکشد و زن او را تصرف میکند؟

همچنین امام رضا در توضیح حالات پیامبر اکرم راه در توصیف قیامت می فرماید هر گاه ذکر قیامت بر زبان مبارک پیامبر جاری میشد صدایش بلند میشد و رخسارش به سرخی می گرایید :

وَكَانَ إِذَا خَطَبَ قَالَ فِي خُطْبَتِهِ : أَمَّا بَعْدُ فَإِذَا ذَكَرَ السَّاعَةَ اشْتَدَّ صَوْتُهُ وَ احْمَرَتْ وَجْنَتَاهُ، ثُمَّ يَقُولُ: صَبَّحَتُكُمْ السَّاعَةُ أَوْ مَسَّتْكُمْ، ثُمَّ يَقُولُ: بُعِثْتُ أَنَا وَ السَّاعَةُ كَهَذِهِ منْ هَذه و يشير بإصبعيه " (2) الامالی، ص ۳۳۷. )

و هر گاه خطبه میخواند در خطبه هایش می گفت

۱۰7

اما بعد و هر گاه ذکر قیامت بر زبان مبارکش جاری میشد صدایش بلند میگردید و رخسارش قرمز می شد و سپس میفرمود قیامت صبح و شب با شما همراه است و بعثت من با قیامت توأم است.

نحوه پوشیدن لباس

بحث شکل ظاهری از دو جنبه حائز اهمیت است نحوه پوشیدن لباس در مراسم رسمی یا در نزد عموم میتواند دارای پیام باشد. این نکته از دید ائمة هدى الله پنهان نبوده است چه آن زمان که امیرالمؤمنین کفش وصله زده به پا میکند(1) ۱. ابن عقده کوفی، احمد بن محمد فضائل امير المؤمنين عالية، ص ۸۴ ) و چه آن زمان که امام رضاه در ظاهر لباس خز می پوشد ولی لباس زیرین را برای تربیت نفس خود خشن به تن میکند.(2) مناقب آل ابی طالب علی، ج ۴، ص ۳۶۰ ) منتهای تک تک رفتار ایشان مبتنی بر هدایت بشریت است.(3) رک فرازهای اولیه زیارت جامعة كبيره ... و دَعَائِمَ الأخْيَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْكَانَ الْبِلَادِ وَ أَبْوَابَ الْإِيمَانِ وَ أَمَنَاءَ الرَّحْمَنِ وَ سُلالَةَ النَّبيين وَصَفْوَةَ الْمُرْسَلِينَ وَ عِشْرَةَ خِيرَةِ رَبِّ العالمين؛ من لا يحضرة الفقيه، ج ۲، ص ۶۱۰ ) باید توجه داشت که توقع از امام امت این است که عدل و داد را برقرار کند. از امام رضا منقول است که گروهی از صوفیه خدمت حضرت میرسند و می گویند:

اکنون که مأمون امور خلافت را به تو واگذار کرده است و تو از همگان به این امر شایسته تر هستی اینک باید لباس پشمی بپوشی و جامه های خشن

۱۰8

در برکنی امام فرمود از امام عدل و داد مورد انتظار است. هر گاه سخن گفت راست بگوید و هر گاه حکم کرد عدالت داشته باشد و هر گاه وعده کرد به وعده خود عمل کند خداوند متعال می فرماید «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْق» (اعراف (۳۲) یوسف صدیق الله لباسهای زیبا و گران بها میپوشید و بر مخده ها و کرسی های فرعون تکیه میکرد. (1) ا. كشف الغمة، ج ۲، ص ۳۱۰. )

درباره شیوه پوشیدن لباس در مکانهای رسمی امام در زمان اخذ بیعت با پوشیدن لباس سبز و عمامه ای سفید(2) مفید، محمد بن محمد، الارشاد في معرفة حجج الله على العباد، ج ۲، ص ۲۶۱) مطابق سنت نبوی سعی در نشان دادن جایگاه والای خود در بین مردم دارد. دیگر بار در بحث اصرار مأمون به اقامه نماز عید به وسیله آن حضرت است که امام بعد از رد اولیه درخواست مأمون آن را به شرط اجرای این امر مانند رسول الله می پذیرد و سپس مانند پیامبر عمامه ای سفید بر تن میکند و جامه خود را تا زانو بالا میزند و به اطرافیان خود نیز دستور میدهد چنین کنند (3) کافی، ج ۱ ص ۴۸۹؛ عیون اخبار الرضاء ، ج ۲، ص ۱۵۰. ) و به حرکت میافتد همه این موارد دلالت بر تلاش امام به انتقال پیام به این صورت است. لازم به ذکر است که امام تنها درباره لباس از پیامبر تبعیت نکرد بلکه در بعد کلامی نیز مانند ایشان با تکبیر و تسبیح الهی

۱09

به سوی مصلی حرکت کرد منتها تأثیر لباس به گونه ای بود که اطرافیان نیز به تبعیت به این شکل درآمدند.

آراستن ظاهر

آراستن ظاهر به طرق مختلف حاوی پیامهای گوناگونی است. همان طور که آراستن ظاهر با زیورهای مختلف و نشستن بر فرشهای گران بها می تواند باعث غرور و فخر فروشی شود در لسان احادیث بعضی از ابزار آراستن می تواند ارتباطی اثر بخش را برای استفاده کننده به ارمغان آورد. امام رضا در حدیثی با واسطه از دایی خود به تفصیل خصوصیات ظاهری پیامبره را توصیف میکند و نکته درخور توجه در این حدیث نسبتاً طولانی، نظم و موجه بودن شکل ظاهری پیامبر الله است. (1) ۱. همان، ج ۱، ص ۳۵۱. )

همچنین در حدیثی دیگر ایشان تأثیر خضاب کردن را در مؤثر بودن بعضی از ارتباطات انسانی بر می شمرد. (2) في الْخِضَابِ ثَلَاثُ خِصَالٍ مَهْبَةً فِي الْحَرْبِ وَ مَحَبَّةٌ إِلَى النِّسَاءِ وَ يَزِيدُ فِي الْبَاهِ؛ كافي ج ۶، ص ۴۸۱ )

استفاده از بوی خوش

استفاده از عطری خاص میتواند حاوی پیام باشد و حتی در فرایند ارتباط نیز تأثیر بگذارد در آموزه های اسلامی به استفاده از بوی خوش تأکید شده است. این موضوع چنان دارای تأثیر است که احکام فقهی متنوعی درباره آن وارد شده که دقت نظر اسلام در استفاده از بوی خوش درباره زنان به سبب آثار ارتباطی آن جالب توجه است.

۱۱0

در تعالیم رضوی نیز این مهم به چشم میخورد؛ به طوری که از امام رضا مروی است که جای امام صادق به از بوی خوش ایشان شناخته میشد.

كَانَ يَعْرَفُ مَوْضِعُ جَعْفَرٍ فِي الْمَسْجِدِ بطيب رِيحِهِ وَ موضع سُجُودِه (1) طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص ۴۲ )

جایگاه امام جعفر صادق در مسجد از بوی خوش آن حضرت و از جای سجودش شناخته می شد.

تأثیر نمادها

امام رضا بعد از پذیرش ولایت عهدی تلاش میکند اعمال قراردادی درباره بیعت را نیز از پیامبر اکرم اخذ و بدین وسیله سنت نبوی را تبلیغ کند. منقول است زمانی که مردم نزد حضرت برای بیعت می آیند به شیوه ای غیر از شیوه پیامبر ه با آن حضرت بیعت میکنند که نشانه فسخ بیعت در عرف آن زمان بود. نکته جالب توجه در این خصوص این است که امام تا پایان مراسم بیعت واکنشی از خود نشان نمیدهد تا این که جوانی از فرزندان انصار به شکل صحیح با آن حضرت بیعت میکند. این جاست که امام به مأمون می فرماید:

کسانی که امروز با ما بیعت میکردند از روی حقیقت و عقیده نبود جز این جوان انصاری که از روی ایمان با ما بیعت کرد.

مأمون دلیل این سخن را که میپرسد امام در پاسخ می فرماید:

۱۱1

عقد بیعت از آخر انگشت کوچک است تا ابهام و فسخ بیعت از ابهام تا انگشت کوچک است.

مأمون دوباره دستور داد مردم حاضر شوند و به شیوه امام بیعت کنند. (1) مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۳۹۶ )

در بهره گیری امام از نشانه های قراردادی و غیر کلامی اولا تاکید ایشان بر تبعیت از سنت رسول الله الله است. ثانیاً رعایت تشریفات مرسوم حتى با لحاظ سنت نبوی بودن آن اولویت حضرت در ارتباط با مخاطبان نبوده است زیرا نه تنها موجب خشم و کدورت ایشان نشد بلکه با تبسم و با حوصله عمل درست یک نفر را تشویق میکند و کار اشتباه را که ممکن است به نظر بعضی باعث و هن نیز باشد با ظرافت تذکر میدهد.

از دیگر سو امام رضا رعایت نمادی را که سنت رسول الله له است ملاک صحیح یا غیر صحیح بودن بیعت قلمداد میکند.

هدیه

یکی دیگر از عوامل غیر کلامی ارتباط مؤثر هدیه دادن است. هدیه تداوم بخش ارتباط و به نوعی تضمین کننده آن تلقی میشود در گفتار معصومین به ویژه امام رضا هدیه دادن جایگاه ویژه ای دارد ایشان از پیامبر روایت میکند که هدیه مفتاح نیکی هاست :

نِعْمَ الشَّيْءُ الْهَدِيةُ وَ هِي مِفْتَاحُ الْحَوَائِجِ (2) عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۷۴. )

یکی از چیزهای خوب هدیه است و هدیه کلید حل مشکلات است.

۱۱2

نیز هدیه کینه ها را از دل بیرون میکند

الْهَدِيةُ تُذْهِبُ الضَّغَائِنَ مِنَ الصُّدُورِ (1) همان)

هدیه کینه ها را از دل بیرون کند.

امام با ارسال ،پیشکشی پیام مورد نظر خود را به شخص انتقال می داد. در روایت است که امام رضا برای یکی از غلات که شراب نیز می نوشید یک جانماز و یک دانه خرما فرستاد که شخص فهمید منظور امام از ارسال جانماز توصیه ایشان به نماز خواندن وی و از فرستادن دانه خرما توصیه ایشان به ترک شراب خواری اوست،(2) اختيار معرفة الرجال، ص ۵۵۴؛ فرد مورد بحث محمد بن فرات بود که بسیار بر امام دروغ بسته بود که شیوه برخورد امام الله با او بسیار جالب توجه است که می تواند برای ارتباطات عصر ما نیز مورد بهره برداری باشد. ) بدون این که امام حتی کلامی به آن فرد ابراز کند.

عدم ارتباط

برقرار نکردن ارتباط یا رفت و آمد نکردن با شخصی خاص خود دارای پیام است. گاه به مصلحت نیست که به صورت کلامی دیگران را از ارتباط با شخصی خاص بر حذر داشت بلکه با انجام رفتاری میتوان پیام مورد نظر را در آن خصوص انتقال داد.

در حدیثی از امام رضا آمده است که در حضور ایشان از محمد بن جعفر عموی آن حضرت سخن به میان میآید و امام میفرماید که مرا با او کاری نیست. راوی با خود میگوید این شخص ما را به نیکی کردن با ارحام امر میکند چرا خود با عمویش چنین رفتاری دارد؟ در این هنگام امام

۱۱3

پاسخش را میدهد.

كنتُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَن الرَّضَاءَ فَذَكَرَ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَر بْنِ مُحَمَّدٍ فَقَالَ إِنِّي جَعَلْتُ عَلَى نَفْسِي أَنْ لَا يَظْلَّنِي وَ إِيَّاهُ سَقْفُ بَيْتٍ فَقُلْتُ فِي نَفْسِي هَذَا يَأْمُرُنَا بِالْبِرِّ وَ الصَّلَةِ وَ يَقُولُ هَذَا لِعَمِّهِ فَنَظَرَ إِلَى فَقَالَ هَذَا مِنَ الْبَرِّ وَ الصِّلَةِ إِنَّهُ متَى يَأْتِينِي وَيَدْخُلُ عَلَى فَيَقُولُ فِي يَصَدِّقُهُ النَّاسُ وَ إِذَا لَمْ يَدْخُلْ عَلَى وَ لَمْ أَدْخُلْ عَلَيْهِ لَمْ يَقْبَلْ قَوْلُهُ إِذَا قَالَ. (1) . عيون اخبار الرضا ء ، ج ۲، ص ۲۰۴).

من نزد ابی الحسن الرضا بودم که آن بزرگوار محمد بن جعفر بن محمد را ذکر کرد و فرمود من بر خود قرار داده ام که سقف یک خانه بر من و او سایه نیندازد یعنی با او در یک موضع ننشینم من در قلب خود خیال کردم حضرت رضا که ما را امر باحسان و صله رحم میکند چگونه این گفتگو نسبت به عم خود میکند چون من این خیال در قلب خود کردم آن بزرگوار روی مبارک خود را به من کرد و فرمود این هم از احسان و صله است زیرا که عم من چون نزد من آید پس از آن در حق من هر چه به مردم گوید او را تصدیق میکنند و هر گاه او داخل بر من نشود و من داخل بر او نشوم هر چه در حق

۱۱4

من بگوید قول او مقبول نیست و کسی تصدیق آن را نمی کند.

انتقال غیر مستقیم پیام

گاه انتقال غیر مستقیم پیام به مراتب مؤثرتر از انتقال مستقیم پیام است. در فرایند انتقال پیام چه بسا فضای حاکم بر جلسه به خوبی میتواند مشابهت معنایی در ذهن گیرنده ایجاد کند. امام رضا به این نکته توجه داشته است؛ به طوری که روزی یکی از اصحاب از امام تقاضای هدیه ای به اندازه جوانمردی امام میکند و امام این شرط را امکان پذیر نمیداند و بعد از آن که فرد مطابق با جوانمردی خودش از ایشان تقاضا می کند امام به غلامش دستور پرداخت دویست دینار در حق وی میدهد. (1) . يعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ النَّوْبَحْتِي قَالَ: مَرَّ رَجُلٌ بِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا فَقَالَ لَهُ أَعْطِنِي عَلَى قَدْرٍ مُرُوَّتِكَ قَالَ لَا يَسَعُنِى ذَلِكَ فَقَالَ عَلَى قَدْرِ مُرُونِي قَالَ أَمَّا إِذا فَنَعَمْ ثُمَّ قَالَ يَا غُلَامُ أَعْطِهِ مِانَتَى دِينَارٍ وَ فَرَّقَ السَّلام بِحَرَاسَانَ مَالَهُ كُلَّهُ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ إِنَّ هَذَا لَمَغْرَمُ فَقَالَ بَلْ هُوَ الْمَغْتُمُ لَا تَعُدَنَّ مَغْرَماً مَا ابْتَعْتَ بِهِ أَجْراً و كرماً: مردی خدمت حضرت رضا با رسید و عرض کرد: به اندازه شخصیت و مقام خود به من چیزی عطا کن فرمود به این شرط برای من امکان ندارد عرض کرد: پس به اندازه مقام و موقعیت من عطا فرما، فرمود این را انجام میدهم سپس متوجه غلام شد و فرمود: دویست دینار به این مرد بده؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۱۰۰ به نقل از کتاب المناقب، ج ۴، ص ۳۶۰ و ص ۳۶۱ )

همچنین از نکات ظریف در احادیث رضوی در این خصوص میتوان به روایت علی بن محمد بن سیار درباره دعای باران به وسیله امام رضا اشاره کرد. در این حدیث امام بعد از دعای باران و گذشتن زمان و آماده تر شدن مخاطبان و نهایتا بعد از نزول باران از موقعیت به وجود آمده

۱۱5

برای انتقال پیامهای عالی دین استفاده کرد. (1) 1. عيون اخبار الرضا، ج ۲، صص ۱۶۸ - ۱۷۲ )

مخاطب

جوان ، میانسال ، کارشناسان و صاحبنظران

قالب

سخنرانی ، کارگاه آموزشی ، کتاب معارفی