از آنجا که بحث ما در بررسی تبیین حکمت حضور زائر در جوار بدن مزور است به طور طبیعی مراد از مزور غیر خدای تعالی است؛ مانند انبیا و اولیا در این خصوص میگوییم ارتباط با روح مزور و تقرب به او در هر زمان و مکانی البته با شرایط خاص خود امکان پذیر است و میتوان با انجام اعمالی خود را به مزور نزدیک ساخت و از او مستفیض شد؛ اما حضور در جوار مزار و بارگاهش توجيهات عقلانی و فواید خاصی به شرح زیر دارد:

اول بر مبنای ارتباط نفس با بدن پس از مرگ و توجیه تدبیر نفس در بدن پس از مفارقت ارتباط با بدن به نوعی چنان که در تبیین علاقه مادی نفس به بدن گذشت برقرار است پس بر اساس این دیدگاه زیارت مزور و تقرب به او در کنار مزارش موجه است.

دوم، سابقه اتحاد انضمامی نفس با بدن در طول عمر مستلزم تعلق خاطر و گرایش خاص نفس به بدن بعد از مفارقت است. این گرایش خاص نفس به بدن انتساب خاصی را برای بدن به نفس درست میکند و از رهگذر انتساب بدن به نفس بدن و مزار از موقعیت خاصی برخوردار شده و مورد احترام زائر قرار میگیرد و بدیهی است احترام به مزار و بدنی که متعلق به مزور و مورد علاقه اوست احترام و تکریم خود مزور است و از این روی حضور در بارگاه مزور از نظر عقل موجه است و از نظر شرع فضیلت دارد.

33

سوم گرایش خاص نفس به بدن حضور نفس در اطراف بدن و مزار را توجیه می کند و از این روی مقتضی برای تقرب به مزور فراهم تر است و البته این خود فیضی از ناحیه مزور به زائر است و این نکته ای مهم است. بر اساس آیات و روایات خداوند تعالی به مکانها و زمانهایی مانند کعبه و ماه رمضان توجه خاصی دارد و هر چند که در آیه ای از قرآن آمده است: «فَأَيْنَمَا تُوَلُّو فَثَمَّ وَجْهُ الله (بقره، (۲) ۱۱۵ ) پس به هر جای که رو کنید همانجا رو به خداست؛ اما خواندن و زیارت خدا در مکانها و زمانهایی که مورد توجه اوست افضل است. بر این اساس وقتی زائر با عنایت به مزار و حضور در کنار بدن خود را در موقعیتی قرار داده که در راستای علاقه نفس است و همین زیارت را دست یافتنی تر می کند.

چهارم معنویت حاکم بر آرامگاه که از ناحیه حضور و علاقه نفس به بدن حاصل می گردد منشأ ،فواید خصوصاً نفسانی عمیقی برای زائر، خواهد شد؛ چنان که معنویت حاکم بر بیت الله زائر را دائماً به ذکر خدا فرامی خواند و راه ورود اوهام و وساوس شیطانی را بر او میبندد و همچنین است در مشاهد مشرفه انسان با حضور در آرامگاههای انبیا اوصیا و صلحا و زیارت آنها به معنویت خاصی دست می یابد که مخصوص همان مکان هاست و می شود گفت که امکان کسب چنین معرفت و معنویتی در مکانهای دیگر وجود ندارد.

زیارت بزرگان بر مزارشان و اعتقاد به اینکه میتوان با حضور در کنار بدن و مزار آنها و با استفاده از آن فضا و کمک خواستن از ارواح آنها به توفیقاتی دست یافت مخصوص دین و مذهب خاصی نیست تتبع در تاریخ گواه این مطلب است هر چند که ذکر نمونه ای خالی از لطف نیست.

34

مرحوم میرداماد از فخررازی - با اینکه علامه در تشکیک وارد کردن استاد است و بدین سبب امام المتشككين لقب گرفته است - نقل می کند که ایشان در كتاب المطالب العالیه مینویسد عادت همه عقلا بر این است که به زیارت متبرکه می روند و در آنجا نماز می گزارند روزه میگیرند و صدقه می دهند و در بعض مهماتشان خدا را می خوانند و آثار نفع بر آنها ظاهر می شود و نتایج قبول را در می یابند. حکایت شده است که شاگردان ارسطو هرگاه مسئله ای بر آنها سخت می شد کنار قبر او می رفتند و در آنجا مباحثه میکردند و همان جا مسئله برایشان روشن میگردید و چنین اموری فراوان در کنار قبور اکابر از علما و زهاد صورت پذیرفته است و این دلیل بر این است که نفوس بعد از موت ابدان باقی هستند. (میرداماد، محمد باقر، القبسات، ص ۴۵۶)

زیارت عارفانه

پس از عرفان زیارت و درک حقیقت آن نوبت به بررسی زیارت کامل می رسد و اینکه زیارت چگونه باید باشد تا زائر را به مزور رسانده و او را در کوی مراد جای دهد و به تعبیری زیارت کامل چه زیارتی است و متوقف بر چه شرایط و سازوکاری است. این بحث در حقیقت از مباحث عقل عملی است و ما در این اختصار در پی آنیم تا برخی از بایستگیهای زیارت کامل را که همان زیارت عارفانه است بررسی کنیم و از نظر بگذرانیم.

معرفت مقام مزور

یکی از مسلمات عقلیه در باب محبت و عشق لزوم ارتباط وثيق محب با محبوب و عاشق با معشوق است و بدیهی است این ارتباط بدون معرفت حاصل نمی شود.

35

اگر هر در بسته ای را کلیدی باشد کلید ارتباط با محبوب، معرفت اوست؛ چنان که امام صادق در کلام نورانی خود میفرمایند: «نجوی العارفین تدور على ثلاثة اصول الخوف والرجاء والحب... و الحب فرع المعرفة». (گیلانی عبد الرزاق مصباح الشريعه، ص ١٠ ) محبت را فرع بر معرفت میدانند و لازمه آن تحقق نیافتن هر گونه محبت بدون معرفت است و بر اساس همین منطق عقلانی مراتب محبت و عشق نیز فرع بر مراتب و درجات معرفت است. شکی نیست که ابراز محبت و عشق از عاشقی که نسبت به معشوق و اوصاف او معرفت کامل دارد دلباختگی اش نسبت به معشوق از کسی که در این حد از معرفت قرار ندارد به مراتب عالمانه تر، خالصانه تر و شدیدتر خواهد بود و به همین دلیل است که عاشق واقعی به واسطه معرفت کاملی که از معشوقش دارد دایماً در صدد جذب زمینه های ملاقات و درک وصال بوده و کمال خود را ذوب در معشوق میداند؛ از فرقت او مهموم گردیده و از وصالش مسرور و همین شدت معرفت به مقام حضرت ربوبی بود که بر شعیب نبی آن چنان کرد که از شدت جریان اشک معرفت بر دیدگان معرفت بینش چندین بار سوی چشم از او گرفت و در پاسخ به خطاب حضرت باری که ای شعیب از عذاب ما در امانی و در بهشت ما جاودان عرضه داشت گریه ام نه برای این امور است که از شدت محبت و شوق به مقام خداوندی توست. ( اروى أن شعيب شعيباً) نكى حتى عمى فرد الله عليه بصره ثم بكى حتى عمى فرد الله عليه بصره ثُمَّ بَكَى حَتَّى عَمى فرد الله عليه بصره فأوحى الله إليه يا شعيب إن كان هذا البكاء لأجل الجنة فقد أبحتها لك و إن كان من أجل النار فقد حرمتها عليك فقال لا بل شوقاً إليك»؛ دیلمی، حسن، ارشاد القلوب إلى الصواب، ج ۱، ص ۱۷۱)

پس از برهانی شدن این مطلب و با استناد به کلام نورانی امام صادق میتوان به حقیقت این دعای شریف دست یافت که اللهم اجعلني من زوارك ؛ خدایا مرا از زائران خود قرار ده این زیارت جز در سایه معرفت خدا حاصل نمی گردد و این کلمه نورانی در واقع دعا برای کسب معارف حضرت رب الارباب است تا از آن طریق به مقام حب اللهی نایل آید و سپس به زیارت حقیقی که رسیدن به لقاء الله است مشرف گردد.

36

بررسی مسئله از دیدگاه عقل و شرع

وجود مقدمه برای رسیدن به ذی المقدمه از احکام اولیه عقلی است؛ مانند وجود نردبان برای صعود به پشت بام عقل در چنین مواردی حکم می کند اگر امری لازم آمد مقدمه یا مقدمات آن نیز لازم و واجب است و نفی وجود عقلی از چنین مقدمه ای مستلزم نقض غرض است حکم برهانی عقل در باب لزوم معرفت مزور از همین سنخ است؛ یعنی به حکم عقل هرگاه غرض از زیارت درک حضور و تقرب به مزور و کمک خواهی و تعالی یافتن در جنب او باشد چنین امری جز با شناخت حقیقت مزور صفات آثار و موقعیت او ممکن نخواهد بود؛ زیرا تا زائر به معرفت مزور نائل نگردد تمایلش نسبت به او منتفی است. نیز اگر مقامات و فضایل او را نشناسد سراغ او نمی رود، همان طور که سراغ افراد دیگر نمی رود.

از دیگر ادله عقلی وجوب معرفت مزور حکم عقل به وجوب شكر منعم است؛ اجمال این دلیل آن است که سپاسگزاری و تشکر از کسی که به انسان خدمتی کرده و نعمتی به او رسانده است واجب است. بدیهی است تشکر کردن از چنین کسی به حکم عقل مستلزم شناخت اوست حکم عقل به وجوب معرفت مزور برگرفته از وجوب شکر منعم بدین معنی است که چون زائر از افاضات و احسان مزور بهره مند میشود بر زائر است که از او تقدیر و تشکر کند.

تتبعی اجمالی در روایات اهل بیت ما را به این حقیقت رهنمون می سازد که معرفت مزور آن چنان که شایسته اوست در تحقق زیارت حقیقی لازم است.

37

البته همان طور که روشن است لزومی که از روایات استفاده می شود ارشاد به حکم عقل است. (زیرا در هر موردی که عقل حکم داشته باشد. حکم شرعی در خصوص آن مسئله حکم تأسیسی نبوده بلکه ارشاد به همان حکم عقل است. ) برخی از روایاتی که بر مطلب دلالت دارد به شرح زیر است:

شخصی به نام ابن مارد از امام صادق درباره اجر کسی که به زیارت حضرت علی می رود، سؤال کرد؛ امام در پاسخ او فرمود: «يَا ابْنَ مَارِدٍ مَن زار جدى عارفاً بحقه كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ خُطوة حَجَّةً مقبولةً و عُمرة مقبولة والله يا ابن مارد مَا يُطْعِمُ اللهُ النَّارَ قَدَماً تَغَيَّرت في زيارة أمير المُؤمِنِينَ مَاشِياً كَانَ أَو رَاكِباً يا ابنَ مَارِدٍ اكتب هذا الحَدِيث بماء الذهب (دیلمی، حسن، همان، ج ۲، ص ۴۴۳ ) ؛ ای پسر مارد هر کس جدم على را با معرفت به حق او زیارت کند خداوند برای هر قدمی که بر می دارد ثواب یک حج مقبول و عمره مینویسد ای پسر مارد به خدا قسم خداوند قدمی را که برای زیارت امیرالمؤمنین ، چه پیاده چه سواره، برداشته می شود به آتش نسوزاند ای پسر مارد این حدیث را به آب طلا بنویس.

امام موسی کاظم در خصوص فضیلت زیارت امام حسین فرمود: «من زار قبر الحسين عارفاً بحَقِّهِ غَفَر اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنْبِهِ وَ مَا تَأخر» ( ابن بابویه محمد بن علی أمالي الصدوق، ص ۱۴۲ )؛ هر كس قبر حسین را با معرفت به حق او زیارت کند خدا گناهان گذشته و آینده اش را بیامرزد.

38

حمزة بن حمران درباره فضیلت زیارت امام رضا در حالی که عارف به حق او باشد از امام صادق روایت میکند که آن حضرت فرمودند: «يُقتل حَفَدَتِي بأرض خُرَاسَانَ فِي مَدِينَة يُقَالُ لَهَا طُوسُ مَن زَارَهُ إِلَيْهَا عَارِفَاً بِحَقِّهِ أَخَذْتُهُ بيَدِي يَومَ القِيَامَةِ وَ أَدخِلُهُ الجَنَّةَ وَإِن كَانَ مِن أهل الكبائِرِ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا  عرفَانُ حَقَّهِ قَالَ تَعلَمُ أَنَّهُ إمام مفترض الطاعة غريب شهيد من زاره عارفاً بحقه أعطاه الله تعالى أجر سبعين شهيداً ممن استشهد بين يدى رسول الله ﷺ عَلَى حقيقة؛ ( الشعيري، تاج الدين، جامع الأخبار، ص ٣١ )  فرزندم در سرزمین خراسان در شهر طوس به شهادت می رسد، هر کس او را در حالی که آگاه به حق او باشد زیارت کند در روز قیامت من با دست های خود او را گرفته و به بهشت وارد میکنم اگر چه از اهل کبائر باشد. راوی پرسید فدایت شوم حق او چیست و چگونه شناخته می شود؟ امام ها فرمود: اینکه بدانی او امام است و اطاعت او واجب است او غربت و شهادت را در راه خدا پذیرفته است هر کس او را این گونه بشناسد خداوند اجر هفتاد شهیدی را که در محضر رسول خدا به شهادت رسیده اند، به او می دهد.

زیارت خانه خدا در حالی که با معرفت به حق آن انجام شود، نیز مورد تأکید قرار گرفته است چنان که در این باره از امام صادق روایت شده است که فرمودند: «مَن جَاءَ إلى هذا البيت عارفاً بحقِّهِ فَطَاف به أسبوعاً وَ صَلَّى رَكَعَتِينَ فِي مقام إبراهيم اللي كتب الله له عشرة آلاف حَسَنَة و رفع له عشرة آلاف درجة  (مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار، ج ۷۱، ص ۳۱۹) هر کس به طرف این بیت بیاید در حالی که به حق این بیت آگاه باشد، و آن را طواف کند و در مقام ابراهیم دو رکعت نماز گزارد خداوند برای او ده هزار حسنه قرار دهد و ده هزار درجه او را بالا برد.

همان طور که روشن است روایات یاد شده همگی مقید به عالماً بحقه» هستند و سیاق در آنها به گونه ای است که علم به حق آنها و اعتقاد . جزمی به این علم برای زیارت آنها لازم است.

39

آثار برکات فضیلت و اهمیت زیارت امام رضا

۱ زیارت عهد و میثاق الهی

امام رضا میفرماید: «هر امامی بر گردن دوستان و شیعیان خویش، پیمانی دارد که زیارت قبور ایشان و ادای نیکوی آن عهد و پیمان است. (همان، ص ۱۱۶؛ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، ج ۱۰، ص ۲۴؛ ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن على من لا يحضره الفقيه، ج ۲، ص ۵۷۷)

۲ امانت پیامبر در خراسان

حسن بن علی بن فضال از امام هشتم ابو الحسن الرضا روایت کرده است که مردی از اهل خراسان به آن امام عرض کرد ای پسر رسول خدا! من رسول خدا را در خواب دیدم که گویا به من میفرمود: «چگونه خواهید بود زمانی که پاره ای از تن من در سرزمین شما مدفون شود و امانت من به شما سپرده شود و ستاره من در خاک شما روی بپوشاند؟». پس امام رضا به او فرمود من آن مدفون در زمین شمایم. من پاره تن پیامبر شمایم و آن ودیعه و آن ستاره منم. (ابن بابویه محمد بن علی، همان، ج ۲، ص ۵۸۴ )

3 ضمانت بهشت

امام جواد : آن که قبر پدرم را در توس (مشهد) زیارت کند، در حالی که حق وی را می شناسد بهشت را برای او از جانب خدا ضمانت می کنم. ( همو، علل الشرایع، ج ۲، ص ۲۵۶، ج ۲۲۱ )

143

۴ قطعه ای از بهشت

حسن بن علی بن فضال از امام رضا روایت کرده است که فرمود: «در خراسان قطعه زمینی وجود دارد که زمانی جای آمد و شد فرشتگان می شود چنان که همیشه فوجی از آسمان فرود می آید و گروهی بالا می رود تا در صور دمیده شود. پس پرسیدند ای فرزند رسول خدا این کدامین قطعه زمین است؟ فرمود: آن در سرزمین توس است که به خدا آن زمین چمن زاری از چمن زارهای بهشت است. (ابن بابویه شیخ صدوق، محمد بن على من لا يحضره الفقيه، ج ۲، ص ۵۸۵)

۵ دستگیری و نجات در سه موقعیت مهم

حضرت رضا فرمود: کسی که من را زیارت کند، در حالی که خانه ام دور است من روز قیامت در سه جا به نزدش آمده تا او را از نگرانی های قیامت

برهانم

الف) هنگامی که کتابها نامه های اعمال به دستهای راست و چپ داده می شود؛

ب در هنگام عبور از صراط

ج) در وقت نهادن اعمال در میزان. (ابن قولویه جعفر بن محمد كامل الزيارات، ص ۳۰۴ )

۶ معادل زیارت رسول الله ﷺ

زید شحام از امام صادق پرسید آن که یکی از شما امامان را زیارت کند. چه پاداشی دارد؟ امام پاسخ داد گویا رسول خدا را زیارت کرده است». (کلینی، محمد بن يعقوب، الكافي، ج ۴، ص ۵۷۹ علل الشرایع، ج ۲، ص ۲۶۰)

144

7 بالاتر از هزار حج

احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی نقل کرده است که در نامه امام رضا خواندم به شیعیان من بگو که زیارت من در پیشگاه خداوند برابر با هزار حج است راوی میگوید به حضرت جواد عرض کردم هزار حج؟ فرمود: «آری به خدا سوگند بلکه یک میلیون حج برای کسی که با شناخت حق آن حضرت، او را زیارت کند. (ابن قولویه جعفر بن محمد كامل الزيارات، ص ۹۲۴)

۸ عفو گناهان

از یاسر خادم نقل شده است که گفت حضرت رضا لاله فرمود: «بار سفر برای زیارت هیچ قبری بسته نشود مگر قبور ما اهل بیت آگاه باشید! همانا مـن بـه زهر ستم شهید شده و در غربت دفن میشوم پس کسی که بار سفر ببندد و به زیارت من بیاید، دعای او مستجاب و گناهانش بخشوده شود. (حر عاملی، محمد بن الحسن وسائل الشيعة، ج ۱۴، ص ۵۶۲)

9 گشایش غمها به برکت زیارت امام رضا

امام علی از پیامبر نقل میکند که حضرت فرمود: به زودی در سرزمین خراسان پاره ای از تن من دفن خواهد شد هیچ غم دیده ای او را زیارت نکند مگر آنکه خداوند اندوهش را برطرف می سازد و هیچ گناه کاری به زیارت او نیاید مگر آنکه خداوند گناهانش را می آمرزد. (این بابویه شیخ صدوق، محمد بن على من لا يحضره الفقيه، ج ۲، ص ۵۷۳ )

145

۱۰ زیارت با معرفت و تسلیم بودن همتراز شهید بدر

امام کاظم و فرزندانش جایی حضور داشتند که امام رضا در حالی که نوجوان بود از کنار آنها گذشت حضرت فرمود: این فرزندم در سرزمین غربت از دنیا می رود هر کس او را زیارت کند در حالی که تسلیم و مطیع و عارف به حق او باشد نزد خداوند متعال مانند شهیدان جنگ بدر است. (مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۴۱ )

146