قسمتهای نماز
امام رضا علیه السلام از حکمت کافی در بیشتر اجزاء نماز و شرایط آن مطالبی بیان کرده است به شرح زیر:
1. تکبیرهای هفتگانه:
امام رضا علیه السلام فرمود:
اگر کسی بپرسد که چرا تکبیرهای هفتگانه در ابتدای نماز مقرر گشته است جواب آن است که بگوییم چون در رکعت اول نماز که اصل نماز است. هفت تکبیر گفته میشود تکبیرة الاحرام تکبیر قبل از رکوع دو تکبیر سجده اول قبل و بعد آن، تکبیر دیگری برای رکوع و دو تکبیر دیگر برای سجده دوم قبل و بعد آن که جملگی هفت تکبیر میشود پس اگر انسان در اول نماز هفت تکبیر بگوید همه تکبیرها را احراز کرده است پس اگر یکی از آنها را فراموش کند یا ترک نماید در نمازش نقصی وارد نمی شود.
برای همین هدف شارع تکبیرات هفتگانه را در دخول در نماز قرار داده و یکی از آنها تکبیرة الاحرام است.
۲. قرائت قرآن:
امام رضا علیه السلام فرمود:
«اگر کسی بپرسد که چرا مأمور به خواندن قرآن در نماز شده اند، پاسخ داده میشود برای اینکه قرآن مهجور نگردد و قرائت آن را کنار نگذارند و آن را متروک و ضایع و رها نکنند و آن محفوظ شود و در قلبها و سینه ها باقی بماند و متلاشی و نابود نگردد و ناشناخته نماند.»
و برای همین حکمت امر کرده است به خواندن فاتحه و سوره دیگری از قرآن در نماز در رکعت اول و دوم.
خواندن سوره حمد:
امام رضا علیه السلام فرمود:
اگر کسی بپرسد: چرا مأمور شده اند که در ابتدای هر قرائت سوره حمد را بخوانند نه سوره های دیگر را؟ پاسخ این است که در قرآن آن مقدار که در سوره حمد از جمیع خیرات و دانشها جمع است در هیچ یک از سوره ها نیست و چنان است این کلام خداوند: الحَمدُ لِلَّهِ" اداء آنچه راست که حق تعالی از سپاس و شکر بر بندگان واجب ساخته است و شکر و سپاس از آنچه خداوند عبد و بنده خود را بدان توفیق داده از تمامی خوبیها و خیرات و رَبِّ العالمين" تمجید و تحمید اوست و اقرار به اینکه او آفریننده و مالک و رب همه مخلوقات است نه غیر او و الرحمن الرحيم جلب رضایت خداوند است و ذکر الطاف و نعمتهای او بر تمام مخلوقات و بندگانش: "مالک یوم الدین" اقرار بر برانگیخته شدن و بازگشت و حساب و مکافات اعمال است و ثابت دانستن مالكيت عالم آخرت تنها برای او تعالی چنانکه پادشاهی این جهان هستی از آن اوست؛ إِيَّاكَ نَعْبُدُ رغبت و تقرب جستن به خداوند عزوجل و اظهار اخلاص و عبودیت است به او و نه به دیگری؛ وَ إِيَّاكَ نَستَعين طلب افزوني توفیق و بندگی و درخواست دوام آنچه خدای تعالی مرحمت فرموده است و یاری اوست: اهدِنَا الصِّراطَ المُستقيم طلب ارشاد و راهنمایی به راه حق و صواب و آیین حق و درست و چنگ زدن به ریسمان او و درخواست افزونی شناخت و عرفان و زیادتی معرفت به پروردگار خود و به بزرگیش و به عظمت و کبریایی اوست: صراطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيْهِم " تأكيد است در سؤال و خواهش و رغبت و ذکر و یاد کردن است نعمتها و تفضلاتی را که او تعالی بر بندگانش عطا فرموده است و درخواست همانند آنهاست برای خود؛ غیر المغضوب عليهم پناه جستن است به خدا از اینکه مبادا از نافرمانان و کوچک شمرندگان دستورهای او و معاندان و آن کسان که کفر ورزیدند باشد؛ "وَلَا الضَّالِّين" دست به دامن شدن است از اینکه مبادا از گمراهان شود که از راه او بدون شناخت و معرفت خارج شدند و گمان میبردند که کاری نیکو انجام داده اند. پس در این سوره گرد آمده آنچه از تمامی خیر و دانش است از امور آخرت و امور دنیا آن مقداری که در هیچ چیزی آنچنان گرد نیامده است.»
و برای این مطالب بزرگ و معانی عالیه است که شارع در آغاز نماز به آن امر فرموده به غیر آن از سوره های قرآن کریم و از او روایت است که نماز نیست مگر به فاتحة الكتاب»، و این نفي نفي ماهیت است که اگر در نماز بغیر از فاتحه خوانده شود.
تسبیح در رکوع و سجود:
امام رضا علیه السلام فرمود:
«اگر کسی بپرسد: "چرا در رکوع و سجود ذکر تسبیح آمده است؟»، گوییم: برای علتهایی که از آن جمله است اینکه بنده با کمال خضوع و خشوع و عبودیت و پارسایی و بینوایی و کوچکی و فروتنی و تقربی که به سوی پروردگار خود داراست تقدیس کننده باشد مر او را و تمجید کننده و تسبیح کننده و مطیع و منقاد و بزرگ دارنده و شکر کننده باشد مر خالق و آفریننده و روزی دهنده خود را و اندیشه اش منحرف نشود و آرزوها او را به بیراهه و به سوی غیر او نبرد.»
و به این جهات عالیه تسبیح را در رکوع و سجود بدون غیر سایر اذکار قرار داد.
رکوع و دو سجده:
امام رضا علیه السلام فرمود:
اگر کسی بپرسد: چرا هر رکعت یک رکوع و دو سجده دارد؟، گفته می شود زیرا رکوع نماز از افعال حال قیام است و سجده از افعال حال قعود و نشستن است و نماز نشسته نصف نماز ایستاده است لذا سجده دو بار مقرر شد تا با رکوع برابر باشد و میان آن دو تفاوت نباشد، چرا که نماز رکوع است و سجود.
و به این علت سجود را دو برابر رکوع قرار داده است که از این حیث با هم برابر باشند همان گونه که امام فرمود.
۶. دعا در قنوت:
امام رضا علیه السلام فرمود:
«اگر کسی بپرسد: چرا دعا در رکعت اول پیش از قرائت آمده و در رکعت دوم قنوت و دعا پس از قرائت؟ در پاسخ گفته میشود: خوش داشته است که بنده قیامش را به درگاه خداوند و عبادت خود را با حمد و سپاس و تقدیس و میل و رغبت و ترس و خشوع آغاز کند و به همین صورت به پایان برد، و نیز در قیام او در این رکعت برای خواندن قنوت طولی حاصل شود.
امام علیه السلام حکمت استحباب دعا قبل از دخول در نماز را بیان کرده و این به جهت اظهار بندگی مطلق برای خدای متعال است و اظهار خضوع و تذلل برای او و دعا در قنوت طولانی تر است و این برای اظهار اطاعت و پیروی از خدای متعال است.
بلند و آهسته خواندن قرائت:
امام رضا علیه السلام فرمود:
اگر کسی بپرسد چرا در بعضی از نمازها بلند خواندن مقرر شده و در بعضی آهسته خواندن؟، گفته میشود برای اینکه نمازهایی که به جهر خوانده میشود آن نمازهایی است که در اوقات تاریک به جای می آورند. لذا لازم است که بلند خوانده شود تا کسی که عبور میکند بداند که در این مکان نماز جماعت برپاست و اگر بخواهد نماز گزارد با آنها شرکت کند و برای اینکه اگر ندانست یا جماعت را ندید صدایشان را بشنود و اگر از راه چشم ندید از ۸ راه گوش بشنود، و آن نمازهای دوگانه ظهر و عصر) چون در روز انجام می شود و در وقتی است که هوا کاملاً روشن است پس از راه بصر میبیند و لازم نیست بلند خوانده شود چون شخص میبیند.
نمازی که در آن حمد و سوره را به صدای بلند می خوانند نماز صبح و مغرب و عشاء است و علت آن را امام آگاهی شخص عابر در تاریکی شب بیان کرده است تا اینکه خود را برای اداء نماز آماده کند، اما نمازی که قرائت آن آهسته خوانده میشود نماز ظهر و عصر است که موجبی برای بلند خواندن آنها نیست چون هوا روشن است.
بلند کردن دو دست در تکبیر:
امام رضا علیه السلام فرمود:
چنانچه کسی بپرسد که چرا دستها را هنگام تکبیر بلند میکنیم، در پاسخ گفته میشود برای اینکه بلند نمودن دستها نشان التماس، بی کسی و زاری نمودن است. پس خداوند عزوجل دوست دارد که بنده اش در وقت نیایش و یاد کردن او به حال اظهار درماندگی و عجز و زاری و درخواست و التماس باشد و از برای اینکه در بالا بردن دستها نوعی توجه و حضور قلب است. بدانچه می گوید و قصد آن را دارد.»
اما بلند کردن دست در تکبیر نوعی از انواع بندگی مطلق برای خدای متعال است کما اینکه در آن حضور نیت است که در اول نماز داشته است.